ΠΡΟΣΩΠΑ

ΓΙΑΝΝΗΣ ΡΙΤΣΟΣ

Θεόφιλος Καΐρης

Δημήτρης Γιωτόπουλος

ΓΙΑΝΝΗΣ ΡΙΤΣΟΣ

Ο κόκκινος δρόμος της ζωής και της ποίησης

Βιογραφικές «ψηφίδες» μιας μεγάλης πορείας

ΣΤΙΓΜΙΟΤΥΠΟ ΤΗΣ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΚΗΣ ΤΟΥ ΕΥΤΥΧΙΑΣ,
ΜΕ ΤΗ ΓΥΝΑΙΚΑ ΚΑΙ ΤΗΝ ΚΟΡΗ ΤΟΥΣ,
ΕΞΩ ΑΠΟ ΤΟ ΣΠΙΤΙ ΤΟΥΣ ΣΤΟ ΚΑΡΛΟΒΑΣΙ (1976)

Ο Γιάννης Ρίτσος γεννήθηκε στις 14/5/1909 (1/5 με το παλιό ημερολόγιο) στη Μονεμβασιά της Λακωνίας, σε αρχοντική οικογένεια, τέταρτος και τελευταίος γόνος του Ελευθέριου Ρίτσου και της Ελευθερίας Βουζουναρά.
Τα πρώτα χρόνια της ζωής του «μπολιάζονται» από την επαφή με τη φύση, τις λαϊκές ιστορίες και τα πανηγύρια που τον φέρνουν σε επαφή με τον πλούτο της παράδοσης του λαού μας. Τελειώνει το δημοτικό και το γυμνάσιο στη Μονεμβασιά και το Γύθειο. Το 1921 χάνει την αγαπημένη μητέρα και τον αδελφό του από φυματίωση. Στην Αθήνα του Μεσοπολέμου
Το 1925 «ανηφορίζει» στην Αθήνα, σε μια πόλη που αρχίζει να γιγαντώνεται από τη φτωχή αγροτιά που εγκαταλείπει τη γη της, με πολύ νωπές τις συνέπειες της Μικρασιατικής καταστροφής και με τη δικτατορία του Πάγκαλου «προ των πυλών». Πιάνει δουλειά ως αντιγραφέας στην Εθνική Τράπεζα. Γράφεται στη Νομική Σχολή, χωρίς να φοιτήσει ποτέ και εργάζεται ως βοηθός βιβλιοθηκάριου και γραφέας στο Δικηγορικό Σύλλογο της Αθήνας.
Ηδη έχει προσβληθεί από φυματίωση και το 1927 εισάγεται στο «Σωτηρία». Τα τρία χρόνια που θα μείνει εκεί θα είναι καθοριστικά για τη συγκρότηση του ιδεολογικού προσανατολισμού του ποιητή. Μαρξιστές και προοδευτικοί διανοούμενοι, στελέχη και μέλη του ΚΚΕ που επίσης νοσηλεύονται, θα τον μυήσουν στον Μαρξ και τον Λένιν. Εκεί γνωρίζεται με την Μαρία Πολυδούρη. Ο Ρίτσος αρχίζει ήδη να διαμορφώνει τη στάση του ως ποιητής, όχι κλεισμένος στον «πύργο» του, αλλά ετεροκαθοριζόμενος από τον πόνο και την αδικία που βιώνει και βλέπει γύρω του.

Ποίηση και Επανάσταση

Ο ΡΙΤΣΟΣ ΣΕ ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΑ ΤΟΥ 1928

Το 1934 είναι σημαδιακή χρονιά για τον Ρίτσο. Σε μια σχεδόν σημειολογική συγκυρία που πραγματώνει το όραμά του για την ποίηση και την Επανάσταση, εκδίδει το πρώτο του βιβλίο με τον τίτλο «Τρακτέρ» και γίνεται μέλος του Κομμουνιστικού Κόμματος Ελλάδας, ενώ αρχίζει η συνεργασία του με τον «Ριζοσπάστη». Εχει ορίσει πλέον την προσωπική του «ρότα» που θα τον «ταξιδέψει» μέχρι το τέλος.«Από κει και πέρα η ζωή του ήταν ένας συνεχής αγώνας για την κοινωνική δικαιοσύνη, για την ανεξαρτησία, την ελευθερία», όπως είπε σε συνέντευξή της στον «Ρ» (Οχτώβρης 1995) η σύζυγός του, Φαλίτσα. Και ο ίδιος, στον «Ριζοσπάστη»: «Γιατί έγινα κομμουνιστής; Για ό,τι γίναμε όλοι μας. Γιατί διαπιστώσαμε ότι υπάρχει αδικία, εκμετάλλευση, καταπίεση και σαν άνθρωποι αντιστεκόμαστε (…) Γιατί έμεινα: (…) Το να έφευγα απ’ τον κομμουνισμό, ήταν σα να έφευγα από την πατρίδα μου, σα να έφευγα απ’ τη ζωή, σα να έφευγα από τον κόσμο. Σα να μην ήμουν πια τίποτα».

Το 1935 εκδίδει τη συλλογή «Πυραμίδες».
Το 1937 νοσηλεύεται και πάλι, ενώ γίνεται μέλος της Εταιρείας Ελλήνων Λογοτεχνών. Μια σημαντική αναγνώριση της λογοτεχνικής του αξίας έρχεται όταν δημοσιεύεται «Το τραγούδι της αδελφής μου» (εμπνευσμένο από την αδελφή του Λούλα, η οποία είχε εισαχθεί στο Δαφνί) με τον Παλαμά να λέει το περίφημο: «Παραμερίζουμε, ποιητή, για να περάσεις».
Αυτό που για άλλους θα ήταν έργο ζωής και θα τους εξασφάλιζε ένα σημαντικό κεφάλαιο στη νεοελληνική ποίηση, για τον Ρίτσο δεν ήταν παρά η αρχή. Γιατί η ποίηση γι’ αυτόν δεν ήταν «ενασχόληση», αλλά η ανάσα του. Το 1938 κυκλοφορεί η «Εαρινή Συμφωνία» και προσλαμβάνεται ως χορευτής στη Λυρική Σκηνή. Το 1940 και η έναρξη του πολέμου για την Ελλάδα βρίσκει τον ποιητή κατάκοιτο. Λίγους μήνες πριν την επίθεση της φασιστικής Ιταλίας έχει κυκλοφορεί «Το εμβατήριο του ωκεανού». Φυσικά, τίποτα δεν είναι ικανό να βγάλει τον Ρίτσο εκτός μάχης. Οργανώνεται στο ΕΑΜ και εντάσσεται στο μορφωτικό τμήμα του. Στο σπίτι του συνεδριάζει η Κομματική Οργάνωση των Διαφωτιστών και συνεργάζεται με την Ηλέκτρα Αποστόλου. «(…) με τούτη τη στάχτη της Ηλέκτρας, με τούτη τη φλόγα της Ζόγιας, έτσι θα σας νικήσουμε (…)».

Εξακολουθεί να γράφει πυρετωδώς. Αμείωτη βαίνει η συνεργασία του με τον παράνομο αντιστασιακό Τύπο. Η «Δοκιμασία» λογοκρίνεται από τους κατακτητές. Εχει ήδη αρνηθεί ευγενικά, το 1942 και με την πείνα να θερίζει την Αθήνα, τον έρανο υπέρ του, μετά από δημοσίευμα στην «Ακρόπολη» σχετικής έκκλησης του ηθοποιού Στέλιου Βόκοβιτς στο πλαίσιο χρονογραφήματος του Α. Λιδωρίκη. Αντίθετα, ο ποιητής ζητά, η όποια βοήθεια να δοθεί στην Εταιρεία Ελλήνων Λογοτεχνών και να μοιραστεί ακριβοδίκαια στους λογοτέχνες που έχουν ανάγκη.

Η υποχώρηση του ΕΛΑΣ τον Δεκέμβρη του ’44 από την Αθήνα βρίσκει μια ομάδα καλλιτεχνών, μεταξύ αυτών και τον Ρίτσο, να μεταβαίνει στην επαρχία. Συνάντηση με τον Αρη Βελουχιώτη στα Τρίκαλα. Οργανώνονται θίασοι και οι καλλιτέχνες χρεώνονται με το καθήκον της συγγραφής έργων. Μέσα σε μια βδομάδα ο Ρίτσος γράφει το μονόπρακτο «Η Αθήνα στ’ άρματα». Μετά τη Συμφωνία της Βάρκιζας (Φλεβάρης 1945) επιστρέφει στην Αθήνα. Εκδίδει το ποίημα «Ο σύντροφός μας Νίκος Ζαχαριάδης». Εχει καθοδηγητικό καθήκον στο καλλιτεχνικό τμήμα της ΕΠΟΝ.

Στον ανηφορικό δρόμο του αγώνα

ΜΕ ΤΗΝ ΦΑΛΙΤΣΑ ΚΑΙ ΤΗΝ ΜΙΚΡΗ ΕΡΗ ΣΤΟ ΚΑΡΛΟΒΑΣΙ (1956)

Τον Ιούλη του 1948 συλλαμβάνεται και εξορίζεται στη Λήμνο. Το 1949 μεταφέρεται στο κολαστήρι της Μακρονήσου. Γράφει και ζωγραφίζει όπου και όπως μπορεί: Σε πέτρες, ξύλα, κόκαλα ζώων. Σύντροφοί του όπως ο Μάνος Κατράκης βοηθούν στο κρύψιμο της δημιουργίας του ποιητή.
Υποτροπιάζει η φυματίωση, αναγκάζονται να τον απολύσουν βαριά άρρωστο, αλλά σύντομα τον ξαναστέλνουν στη Μακρόνησο και στη συνέχεια στον Αη-Στράτη. Γράφει το «Γράμμα στον Ζολιό-Κιουρί» και καταφέρνει να το στείλει στο εξωτερικό, όπου βρίσκει πλατιά απήχηση. Δημιουργοί όπως ο Αραγκόν, ο Νερούντα, ο Πικάσο κ.ά. δημιουργούν εκείνες τις συνθήκες πίεσης στο καθεστώς της Ελλάδας, ώστε το 1952 ο Ρίτσος απελευθερώνεται από τον Αη-Στράτη, χωρίς να υπογράψει δήλωση. Αντίθετα, υπογράφει αριστουργήματα όπως το «Ημερολόγιο Εξορίας» και το «Καπνισμένο Τσουκάλι», τον «Πέτρινο Χρόνο» και τις «Γειτονιές του κόσμου».
Εκλέγεται στη Διοικούσα Επιτροπή της ΕΔΑ. Γράφει το ποίημα «Ο άνθρωπος με το γαρύφαλλο», αμέσως μετά την εκτέλεση του Νίκου Μπελογιάννη και των συντρόφων του. Το 1954 παντρεύεται τη γιατρό Φαλίτσα Γεωργιάδου. Ενα χρόνο μετά γεννιέται η Ελευθερία (Ερη).
Το 1956 δημοσιεύεται η ποιητική σύνθεση «Η σονάτα του σεληνόφωτος», η πρώτη της «Τέταρτης Διάστασης». Αποσπά το Α’ Κρατικό Βραβείο Ποίησης και μεταφράζεται σε πολλές γλώσσες. Την ίδια χρονιά ταξιδεύει με άλλους διανοούμενους στην ΕΣΣΔ, μετά από πρόσκληση της τελευταίας. Το ταξίδι στην πρώτη σοσιαλιστική «πατρίδα» ήταν για κάθε κομμουνιστή – και μάλιστα εκείνη την εποχή – ευλόγως και πολλαπλώς σημαντικό. Πολύ περισσότερο για έναν κομμουνιστή ποιητή.
Την επόμενη χρονιά το περιοδικό «Επιθεώρηση Τέχνης», στο πλαίσιο αφιερώματος για τα 40 χρόνια από την Επανάσταση του Οχτώβρη, δημοσιεύει τη μετάφραση του Ρίτσου στους «Δώδεκα» του Αλεξάντρ Μπλοκ. Λίγους μήνες μετά, το Φλεβάρη του 1958, ο Ρίτσος, ο Βρεττάκος και ο Αυγέρης διώκονται, με αφορμή τα κείμενά τους στο αφιέρωμα του περιοδικού. Ξεκινάει νέα «εκστρατεία» υπεράσπισης του Ρίτσου εντός και εκτός Ελλάδας και το Μάη το καθεστώς εξαναγκάζεται σε νέα υπαναχώρηση. Την ίδια χρονιά ταξιδεύει σε Ρουμανία και Βουλγαρία. Τα ταξίδια στις σοσιαλιστικές χώρες θα πυκνώσουν τα επόμενα χρόνια.

Την ίδια περίοδο, θα λάβει χώρα μια συνάντηση που θα σημαδέψει ανεξίτηλα τα ελληνικά γράμματα και τη μουσική, αλλά και τη μετέπειτα δημιουργική και προσωπική πορεία του ποιητή και του Μίκη Θεοδωράκη. Το 1959 ο τελευταίος κυκλοφορεί μελοποιημένο τον «Επιτάφιο» και την επόμενη χρονιά ξεκινά επεισοδιακή περιοδεία σε όλη τη χώρα.
Το 1961 στη Ρουμανία γνωρίζεται προσωπικά με τον μεγάλο Τούρκο ποιητή, Ναζίμ Χικμέτ, του οποίου την ποίηση ο Ρίτσος ήδη γνώριζε.
Το 1963 θα τρέξει στη Θεσσαλονίκη, κοντά στον ετοιμοθάνατο Γρηγόρη Λαμπράκη, από τη δολοφονική επίθεση του παρακράτους. Το 1964 τον βρίσκει υποψήφιο της ΕΔΑ, ενώ το 1966 ταξιδεύει στην Κούβα.

Μέχρι τότε έχουν κυκλοφορήσει πολλά έργα του, μεταξύ αυτών: «Χρονικό», «Αποχαιρετισμός», «Μακρονησιώτικα», («Πέτρινος χρόνος»), «Οι γειτονιές του κόσμου», «Υδρία», «Χειμερινή διαύγεια» (1957), «Οταν έρχεται ο ξένος», η «Ανυπόταχτη πολιτεία», «Η αρχιτεκτονική των δέντρων», «Πέρα απ’ τον ίσκιο των κυπαρισσιών» (1958), «Οι γερόντισσες κ’ η θάλασσα», το θεατρικό «Μια γυναίκα πλάι στη θάλασσα» (1959), «Το παράθυρο», «Η γέφυρα» (1960), δύο τόμοι από τα «Ποιήματα», «Ο Μαύρος Αγιος», «Ανθολογία Ρουμάνικης Ποίησης» (1961). Την ίδια χρονιά στο «Νέο θέατρο» ανεβαίνει από τον Μίκη Θεοδωράκη ο «Επιτάφιος». 1962: «Το νεκρό σπίτι», «Κάτω απ’ τον ίσκιο του βουνού». 1963: «Το δέντρο της φυλακής και οι γυναίκες», «12 ποιήματα για τον Καβάφη», «Μαρτυρίες» (σειρά πρώτη), «Ποιήματα» του Αττίλα Γιοζέφ (μετάφραση Νικηφόρου Βρεττάκου – Γιάννη Ρίτσου). Το 1964 κυκλοφορούν τα «Ποιήματα» του Μαγιακόφσκι, με πρόλογο και απόδοση του Γιάννη Ρίτσου. Την ίδια χρονιά εκδίδεται ο τρίτος τόμος των απάντων του («Ποιήματα») και τα «Παιχνίδια τ’ ουρανού και του νερού». 1965: «Φιλοκτήτης». 1966: «Ρωμιοσύνη», «Το δέντρο» του Ερεμπουργκ με πρόλογο και απόδοση του Γιάννη Ρίτσου, «Μαρτυρίες» (σειρά δεύτερη), «Ορέστης», «Ανθολογία Τσέχων και Σλοβάκων ποιητών», «Ο μεγάλος ζωολογικός κήπος» του Νικόλας Γκιλλιέν (σε απόδοση Γιάννη Ρίτσου). Κυκλοφορεί η «Ρωμιοσύνη» από τον Μίκη Θεοδωράκη. 1967: «Οστράβα».

Η ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΑ ΑΠΟ ΤΟ ΔΕΛΤΙΟ ΤΑΥΤΟΤΗΤΑΣ
ΤΟΥ ΚΡΑΤΟΥΜΕΝΟΥ ΠΟΙΗΤΗ ΣΤΗ ΜΑΚΡΟΝΗΣΟ ΤΟ 1950
(ΑΠΟ ΤΟ ΒΙΒΛΙΟ ΤΟΥ ΓΙΩΡΓΟΥ ΚΑΙ ΤΗΣ ΗΡΩΣ ΣΓΟΥΡΑΚΗ
«ΓΙΑΝΝΗΣ ΡΙΤΣΟΣ, ΑΥΤΟΒΙΟΓΡΑΦΙΑ»)

Με την επιβολή της χούντας το 1967 συλλαμβάνεται από τους πρώτους και βρίσκεται μεταξύ των χιλιάδων κρατουμένων στον Ιππόδρομο. Πριν, έχει αρνηθεί να φύγει και να κρυφτεί όπως τον καλούσαν οι φίλοι του.
Εξορίζεται αρχικά στη Γυάρο και αργότερα στη Λέρο. Από την πρώτη στιγμή της σύλληψής του ξεσηκώνεται νέο κύμα συμπαράστασης από ξένους διανοούμενους. Ηδη λίγες μέρες μετά την έναρξη της χούντας και τη γνωστοποίηση της σύλληψης του ποιητή, Γάλλοι συγγραφείς δημοσιεύουν ανοιχτή επιστολή προς τους πραξικοπηματίες με αίτημα την απελευθέρωσή του.

Το 1968 μεταφέρεται στην Αθήνα, στον «Αγιο Σάββα», μετά από αιματουρία. Χειρουργείται ξαναστέλνεται στη Γυάρο και λίγο αργότερα στη Σάμο, όπου τίθεται σε κατ’ οίκον περιορισμό. Στέλνει κρυφά στη Γαλλία το «Πέτρες Επαναλήψεις Κιγκλίδωμα» που μεταφράζεται και εκδίδεται. Αργότερα «φυγαδεύει» τα «Δεκαοχτώ λιανοτράγουδα της πικρής πατρίδας», τα οποία μελοποιεί ο Μίκης Θεοδωράκης και τα παρουσιάζει σε συναυλίες στο εξωτερικό. Ξεσηκώνεται νέο διεθνές κίνημα συμπαράστασης, με αποτέλεσμα να αρθεί ο περιορισμός το 1970 οπότε έρχεται στην Αθήνα και ξαναμπαίνει στο χειρουργείο. Τον Γενάρη τον καλούν στην Αγγλία, σε ένα ποιητικό συνέδριο. Ο Παττακός φωνάζει τον Ρίτσο και του λέει ότι μπορεί να πάει με τη δέσμευση να μην πει τίποτα εναντίον του καθεστώτος. Ο Ρίτσος αρνείται λέγοντας ότι είναι αδύνατο να μη μιλήσει για την κατάσταση που επικρατεί στην Ελλάδα. Τον ξαναστέλνουν στη Σάμο.
Το Νοέμβρη της ίδιας χρονιάς ανακηρύσσεται μέλος της Ακαδημίας Λογοτεχνών και Επιστημών Μάιντς της Δ. Γερμανίας.

Η εξέγερση του Πολυτεχνείου το 1973 τον βρίσκει στην πρώτη γραμμή των διαδηλώσεων.
Μέχρι τότε και λόγω της άρσης της λογοκρισίας σε μια προσπάθεια του καθεστώτος να προβάλλει διαφορετικό «προφίλ» δημοσιεύεται «Ο αφανισμός της Μήλος» (1971). 1972: «Πέτρες Επαναλήψεις Κιγκλίδωμα», «Η Ελένη», «Χειρονομίες», «Τέταρτη Διάσταση», «Η επιστροφή της Ιφιγένειας», «Χρυσόθεμις», «Ισμήνη». 1973: «Δεκαοχτώ λιανοτράγουδα της πικρής πατρίδας», «Διάδρομος και σκάλα», «Γκραγκάντα», «Σεπτήρια και δαφνηφόρια». 1974: «Καπνισμένο τσουκάλι», «Υμνος και θρήνος για την Κύπρο», «Κωδωνοστάσιο», «Μελετήματα», «Ο τοίχος μέσα στον καθρέφτη», «Χάρτινα».

Λαϊκή και παγκόσμια αναγνώριση

ΜΕ ΤΟΝ ΜΑΝΟ ΚΑΤΡΑΚΗ ΣΤΟ ΜΑΚΡΟΝΗΣΙ

Η μεταπολίτευση θα φέρει την ποίησή του και τον ίδιο τον Ρίτσο ακόμη πιο κοντά στο λαό, ο οποίος τον τιμά όπως αξίζει σε έναν ποιητή «σπλάχνο από το σπλάχνο του». Παράλληλα, η ποιητική του αξία και η στάση ζωής του αναγνωρίζονται σε όλο τον κόσμο και όχι μόνο από τις μεταφράσεις που πληθαίνουν σε πάρα πολλές γλώσσες. Το 1975 του απονέμεται στη Σόφια το βραβείο «Γκεόργκι Ντιμιτρόφ», αναγορεύεται επίτιμος διδάκτορας του Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης, του απονέμεται το Μέγα Γαλλικό Βραβείο Ποίησης «Αλφρέ ντε Βινύ» και προτείνεται για το Νόμπελ. Γράφει και δημοσιεύει συνεχώς. Το 1976 του απονέμονται δύο διεθνή βραβεία ποίησης στην Ιταλία. Το 1977 απαγγέλλει στο Φεστιβάλ της ΚΝΕ το ποίημα «Τα παιδιά της ΚΝΕ». «Στιγμή, απ’ αυτές που δεν ξεχνιούνται, όταν τα μεγάφωνα ανάγγειλαν: «η τιμή σου, τιμή μας ποιητή», τιμή μας που είσαι δίπλα μας μεγάλε ποιητή του λαού μας Γιάννη Ρίτσο! Κι απλώθηκε ύστερα στα πλήθη μια σιωπή… Σιωπή γεμάτη αγάπη, σιωπή γεμάτη περηφάνια (…)» διαβάζουμε στο σχετικό ρεπορτάζ του «Ρ» της εποχής.

Τιμάται στην ΕΣΣΔ με το διεθνές βραβείο «Λένιν» για την Ειρήνη. 1978: Ανακηρύσσεται επίτιμος διδάκτορας του Πανεπιστημίου του Μπέρμιγχαμ (Αγγλία).

1979: Αναγορεύεται επίτιμος δημότης Λευκωσίας, του απονέμεται το Διεθνές Βραβείο Ειρήνης για τον Πολιτισμό, από το Παγκόσμιο Συμβούλιο Ειρήνης και το παράσημο της «Φιλίας των Λαών» της ΕΣΣΔ.

1983: Μέλος της Επιτροπής Απονομής του βραβείου «Λένιν». 1984: Αναγορεύεται επίτιμος διδάκτορας του Πανεπιστημίου «Καρλ Μαρξ» της Λιψίας (ΓΛΔ). Το 1985 αποσπά νέες βραβεύσεις σε Ιταλία και Γιουγκοσλαβία.

Ολο αυτό το διάστημα συμμετέχει σε πλήθος εκδηλώσεων στην Ελλάδα, απαγγέλλει, συζητά με τον κόσμο, γίνεται επίτιμος δημότης πολλών πόλεων. Πάντα γράφει και δημοσιεύει. Το 1986 του απονέμεται το βραβείο «Ποιητής διεθνούς ειρήνης» του ΟΗΕ, μετάλλιο από το Εθνικό Νομισματοκοπείο Γαλλίας και το Διεθνές Βραβείο «Λυτές». 1987: Αναγορεύεται επίτιμος διδάκτορας της Φιλοσοφικής Σχολής του Πανεπιστημίου της Αθήνας και του απονέμεται το χρυσό μετάλλιο του Δήμου Αθηναίων.
1989: Του απονέμεται ο μεγάλος Αστέρας της «Φιλίας των Λαών» στη Γερμανική Λαοκρατική Δημοκρατία και το μετάλλιο ειρήνης «Γρηγόρη Λαμπράκη» της ΕΕΔΥΕ.

Το 1990 του απονέμεται το μετάλλιο «Ζολιό-Κιουρί», ανώτατη διάκριση του Παγκόσμιου Συμβουλίου Ειρήνης. Στις 11 Νοεμβρίου του ίδιου χρόνου, ο κομμουνιστής ποιητής, ο άνθρωπος που ταύτισε τη ζωή του με την ποίηση και την Επανάσταση, ο αγωνιστής που δεν πρόδωσε στιγμή το Κόμμα και τις αξίες του, «φεύγει». Η εργατική τάξη που αποτέλεσε τη «Μούσα» του, η νεολαία, ο λαός, τον αποχαιρετά. Ενταφιάζεται στη γενέτειρά του, τη Μονεμβασιά, λίγες μέρες μετά…

«Ο Γιάννης Ρίτσος ταυτίστηκε με ό,τι καλύτερο έχει να δείξει η νεώτερη Ελλάδα (…)», θα πει ο Χαρίλαος Φλωράκης..

Θεόφιλος Καΐρης

Ο ΜΥΘΟΣ

Μικρός άκουγα συχνά μια ιστορία για κάποιο περίεργο άνθρωπο ο οποίος πήγαινε λέει στον κουρέα του άφηνε το κεφάλι του λέγοντας του, κουρεψέ με και σε μισή ώρα θα περάσω να το πάρω…επίσης είχε τη δύναμη να γυρνάει το χρόνο πίσω στα ρολόγια αυτών που τον περίμεναν και είχε αργήσει….κατά άλλους είχε δηλώσει θάψτε με και σε τρεις ημέρες θα αναστηθώ …

Επίσης πολλές φορές άκουγα όταν ήθελαν να υποβαθμίσουν κάποιον να του δίνουν το επίθετο «ρε Καϊρη»

ΣΗΜΕΡΑ ΞΕΡΩ ΟΤΙ

Ο Θωμάς Καΐρης γεννήθηκε στην Άνδρο το 1784. Φοίτησε στις Κυδωνιες (Αϊβαλί), όπου διδάχθηκε φιλολογία και φιλοσοφία, μαθηματικά και στοιχεία επιστημών από σημαντικούς δασκάλους, όπως το Γρηγόριο Σαράφη και το Βενιαμίν Λέσβιο, και στη συνέχεια στη σχολή της Πατμο και στη Χίο, όπου παρακολούθησε τη διδασκαλία του Αθανάσιου Πάριου και του Δωρόθεου Πρωΐου. Σε ηλικία 18 ετών χειροτονήθηκε διάκονος και ονομάστηκε Θεόφιλος.

Το 1803, με τη συνδρομή του θείου του και της κοινότητας του Αϊβαλιού, έφυγε στην Ευρώπη για σπουδές. Αρχικά παρακολούθησε μαθήματα φιλοσοφίας, μαθηματικών και φυσικής στην Πίζα, ενώ το 1807 πήγε στο Παρίσι για να συνεχίσει τις σπουδές του, όπου συνδέθηκε με τον Αδαμάντιο Κοραή.
Το Φεβρουάριο του 1809 επέστρεψε στην Άνδρο και από εκεί το 1810 πήγε στο Αϊβαλί, προκειμένου να αναλάβει τα καθήκοντα σχολάρχη στην εκεί Ακαδημία, μετά την παραίτηση του Βενιαμίν Λέσβιου. Δεν είναι όμως βέβαιο ότι τελικά αυτό έγινε, καθώς το 1811 καλείται να διευθύνει την Ευαγγελική σχολή της Σμύρνης, σχέδιο που τελικά δεν καρποφόρησε.
Το 1812 ο Καΐρης βρίσκεται και πάλι στο Αϊβαλί, όπου διδάσκει στην Ακαδημία.

ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΔΡΑΣΗ

Το σπίτι του Καΐρη πριν την ανακαίνισή του

Το 1819 μυείται στη Φιλική Εταιρεία και, μόλις ξεσπά η Επανάσταση, φεύγει από το Αϊβαλί.
Στις 10 Μαΐου πρωτοστατεί στην κήρυξη της επανάστασης στην πατρίδα του και φεύγει για την Πελοπόννησο. Συμμετέχει στην Α΄ Εθνοσυνέλευση στην Επίδαυρο και το 1822 τραυματίζεται στην εκστρατεία του Ολύμπου.
Στις εθνοσυνελεύσεις που ακολούθησαν, ο Καΐρης συμμετέχει ως «πληρεξούσιος παραστάτης» της Άνδρου και γίνεται μέλος του Βουλευτικού Σώματος. Η τελευταία του εμφάνιση στα πολιτικά πράγματα είναι στην Αίγινα, στις 11 Ιανουαρίου 1828, όταν αναλαμβάνει να προσφωνήσει τον Ιωάννη Καποδίστρια, που έφτανε στην Ελλάδα ως κυβερνήτης, με ένα λόγο διαπνεόμενο από φιλελεύθερο πνεύμα.
Το 1835 αρνήθηκε την παρασημοφόρησή του από το βασιλιά Όθωνα, ως διαμαρτυρία για τη μη συνταγματική διακυβέρνηση της χώρας, ενώ δύο χρόνια αργότερα αρνήθηκε την έδρα της φιλοσοφίας στο νεοσύστατο Πανεπιστήμιο Αθηνών.

ΤΟ ΟΡΦΑΝΟΤΡΟΦΕΙΟ

Από νωρίς ο Καΐρης είχε συλλάβει την ιδέα για την ίδρυση ορφανοτροφείου και σχολείου στην Άνδρο.
Από το 1827 ξεκίνησε περιοδείες στα ελληνικά νησιά για την εξεύρεση πόρων και από το 1831, αφού πρώτα χειροτονήθηκε πρεσβύτερος, στις ελληνικές κοινότητες του εξωτερικού.
Το Ορφανοτροφείο άρχισε τη λειτουργία του επίσημα στις 6 Ιανουαρίου του 1836 και πολύ σύντομα η φήμη του εξαπλώθηκε σε ολόκληρη την Ελλάδα και στις ελληνικές παροικίες.
Στο Ορφανοτροφείο εφαρμοζόταν η αλληλοδιδακτική μέθοδος διδασκαλίας, ενώ ο ίδιος ο Καΐρης δίδασκε φιλοσοφία, φιλολογία, μαθηματικά και αστρονομία. Στο διάστημα αυτό ο Καΐρης διαμόρφωσε το δικό του, ιδιαίτερο φιλοσοφικό και θρησκευτικό σύστημα, γνωστό ως «Θεοσέβεια».

Η ΚΑΤΑΔΙΚΗ ΚΑΙ Ο ΘΑΝΑΤΟΣ ΤΟΥ ΘΕΟΦΙΛΟΥ ΚΑΪΡΗ

Η Καΐρειος βιβλιοθήκη στη Χώρα.

Από την άνοιξη του 1839 οι φήμες που αφορούσαν τις θρησκευτικές αντιλήψεις του Καΐρη γιγάντωσαν, με αποτέλεσμα να φτάσει το θέμα στην Ιερά Σύνοδο, η οποία του ζήτησε να υπογράψει ομολογία πίστης.
Ο ίδιος όμως αρνήθηκε, με αποτέλεσμα να τεθεί υπό περιορισμό στη Σκιάθο, ενώ το Ορφανοτροφείο διαλύθηκε. Ένα χρόνο αργότερα τέθηκε υπό περιορισμό για μια διετία στη Θηρα και ακολούθησε η καθαίρεση και ο αναθεματισμός του ίδιου και της διδασκαλίας του.
Το Μάρτιο του 1842 ο Καΐρης αναχώρησε για το εξωτερικό μέχρι τον Ιούνιο του 1844.
Όταν το Σύνταγμα καθιέρωσε την ανεξιθρησκία, επέστρεψε στην Άνδρο.
Εκεί ασχολήθηκε και πάλι με το Ορφανοτροφείο, όπου είχαν παραμείνει ακόμα λίγα ορφανά, και προσπάθησε να διαδώσει τη «Θεοσέβεια», προκαλώντας όμως οξύτατες αντιδράσεις. Το αποτέλεσμα ήταν να παραπεμφθεί σε δίκη στη Συρο το Δεκέμβριο του 1852, κατηγορούμενος «επί προσηλυτισμώ και διαδόσει νέας θρησκείας αγνώστου». Καταδικάστηκε σε φυλάκιση δύο ετών.
Τη νύχτα όμως της 9ης προς 10η Ιανουαρίου του 1853 πέθανε και τον έθαψαν κοντά στο Λαζαρέτο (νοσοκομείο) της Σύρου, ενώ την επόμενη ημέρα οι Αρχές άνοιξαν τον τάφο και τον γέμισαν με ασβέστη, για να εμποδίσουν τους μαθητές του να τελέσουν κανονική νεκρώσιμη λειτουργία. Δέκα μέρες αργότερα, ύστερα από προσφυγή του αδελφού του Δημητρίου Καΐρη, ο Άρειος Πάγος αναίρεσε την απόφαση του δικαστηρίου της Σύρου και η μνήμη του αποκαταστάθηκε.

Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗ ΣΚΕΨΗ ΤΟΥ ΚΑΪΡΗ

Η σκέψη του Καΐρη είναι επηρεασμένη από το γαλλικό φιλελευθερισμό των αρχών του 19ου αιώνα αλλά και από το φιλελεύθερο χριστιανισμό και τη διαμόρφωση κινημάτων στη Δύση, που απέβλεπαν στη χειραφέτηση από την Καθολική Εκκλησία και την εξασφάλιση συνταγματικών δικαιωμάτων.
Έχει μάλιστα διατυπωθεί η άποψη ότι η ίδρυση του Ορφανοτροφείου δε συνιστά απλώς την προσπάθεια δημιουργίας μιας εστίας παιδείας, αλλά ταυτόχρονα ένα πεδίο πειραματισμού και εφαρμογής νέων κοινωνικών ιδεών, που συνδύαζαν τη θρησκεία, την επιστημονική γνώση και την κοινωνική δικαιοσύνη.
Όμως, ακριβώς αυτές οι φιλελεύθερες απόψεις του προκάλεσαν την οργισμένη αντίδραση των συντηρητικών.

ΔΗΜΗΤΡΗΣ ΓΙΩΤΟΠΟΥΛΟΣ

Ποιος ήταν ο Δημήτρης Γιωτόπουλος

ΔΗΜΗΤΡΗΣ ΓΙΩΤΟΠΟΥΛΟΣ

Πατέρας του συλληφθέντα και φερόμενου ως καθοδηγητή της «17 Ν» Αλέξανδρου Γιωτόπουλου, ήταν ο Δημήτρης Γιωτόπουλος (1901- 1965). Ο Δημήτρης Γιωτόπουλος έκανε την εμφάνισή του στο σοσιαλιστικό κίνημα στις αρχές της δεκαετίας του ’20. Το Σεπτέμβρη του 1920, εκλέχτηκε στην τριμελή διοίκηση της Σοσιαλιστικής Εργατικής Νεολαίας Αθήνας. Ξεχώριζε για τη δραστηριότητά του και την οργανωτικότητά του κι αυτό του προσέδιδε το χαρακτηρισμό της εξαιρετικής φυσιογνωμίας. Πολιτικό κεφάλαιο ως ηγέτης, όμως, δημιούργησε, όταν ηγήθηκε της Κίνησης των Αρχειομαρξιστών, που πήραν το όνομά τους από το 15ήμερο περιοδικό «Αρχείον Μαρξισμού» που εξέδιδαν.Το «Αρχείον Μαρξισμού» εξέδωσε το πρώτο τεύχος του την Πρωτομαγιά του 1923. Η πρωτοβουλία ανήκε σε μια ομάδα μελών του ΣΕΚΕ, που συγκροτήθηκε παράνομα μέσα στο κόμμα το 1922, έχοντας ως κύρια θέση ότι πρώτα χρειάζεται να μορφωθεί το κόμμα και η εργατική τάξη και μετά να ασχοληθούν με την επανάσταση και την πολιτική δράση. Οι κυριότεροι από τους ιδρυτές της ομάδας ήταν οι Φρ. Τζουλάτι, Χ. Δεδούσης, Γεώργιος Σαραντίδης, Γρ. Σαραντίδης, Δούμας, Σωτ. Τσιγαρίδας (Ποντίκης), Μαν. Κόρακας, Κ. Γκοβόστης, Λ. Αποστόλου κλπ.

Ηγέτης των αρχειομαρξιστών

Το «Αρχείον Μαρξισμού» δεν είχε άρθρα της ομάδας που το εξέδιδε, παρά μόνο μεταφράσεις μαρξιστικών κειμένων (του Μαρξ, του Ενγκελς, του Λένιν, του Μπουχάριν, του Τρότσκι, του Κάουτσκι, του Μπόρχαρντ, του Ντεμπόριν, του Μπογντάνοφ, του Βάργκα). Η έκδοσή του σταματάει το 1925 με την εγκαθίδρυση της παγκαλικής δικτατορίας και επανεκδίδεται από το Μάρτη του 1927 μέχρι το Γενάρη του 1928.

Οι αρχειομαρξιστές συγκροτούνταν σε μελετητικές ομάδες εργασίας κατά πεντάδες και το σύνολο της οργάνωσή τους το ονόμαζαν «Εργασία». Μέχρι το 1924, το ΣΕΚΕ – ΚΚΕ τούς κρατάει στις γραμμές του, παρά το γεγονός ότι υπάρχουν αντιδράσεις στο εσωτερικό του. Οταν, όμως, αποκαλύπτεται ότι λειτουργούν ως ξεχωριστή οργάνωση μέσα στις γραμμές του, υποχρεώνεται να τους διαγράψει.

Το 1925, ο ιδρυτής και ηγέτης της ομάδας των αρχειομαρξιστών, Φρ. Τζουλάτι, αποχωρεί και στη θέση του προτείνει να τοποθετηθεί ο Δ. Γιωτόπουλος, όπως και γίνεται. Ο Γιωτόπουλος τροποποιεί ριζικά τα χαρακτηριστικά της οργάνωσης των αρχειομαρξιστών. Επιβάλλει αυστηρούς συνωμοτικούς κανόνες, ένα ακραίο συγκεντρωτικό σύστημα λειτουργίας, όπου αυτός έχει την απόλυτη εξουσία. Επιπλέον, προσανατολίζει την οργάνωση να αντιμετωπίζει το ΚΚΕ με ακραίες αντικομμουνιστές πρακτικές (ατομική τρομοκρατία, ξύλο, επιθέσεις στα κομματικά γραφεία και στις κομματικές συγκεντρώσεις, προσωπικό κουτσομπολιό κ.ο.κ.). Κι όλα αυτά, στο όνομα του κομμουνισμού. Πρέπει, δε, να σημειωθεί ότι ο Γιωτόπουλος αλλοιώνει εντελώς και τη διακηρυγμένη αποστολή των αρχειομαρξιστών, που – όπως έλεγαν – ήταν η μόρφωση της εργατικής τάξης. Για να καταφέρει τα προαναφερόμενα, πατάει στα πιο καθυστερημένα στοιχεία της εργατικής τάξης και για να μπορεί να τα χρησιμοποιεί κολακεύει την καθυστέρησή τους.

Η προσχώρηση στο τροτσκιστικό κίνημα

Το 1928 – 1930 οι αρχειομαρξιστές εμφανίζονται στο συνδικαλιστικό κίνημα και εκμεταλλευόμενοι την κρίση του ΚΚΕ (1929-1931) καταφέρνουν να αποκτήσουν ισχυρή επιρροή. Το 1929 εμφανίστηκαν με το όνομα «Ενωση Διεθνιστών Κομμουνιστών» και το φθινόπωρο του 1930 πραγματοποιούν την Πρώτη Συνδιάσκεψή τους. Αποφασίζουν να προσχωρήσουν στη «Διεθνή Αριστερή Αντιπολίτευση» (Τρότσκι), παίρνουν χαρακτήρα πολιτικού κόμματος και μετονομάζονται σε «Κομμουνιστική Οργάνωση Μπολσεβίκων Λενινιστών Ελλάδας – Αρχειομαρξιστές» (ΚΟΜΛΕΑ). Τότε έβγαλαν την εφημερίδα «Η πάλη των Τάξεων», το θεωρητικό όργανο «ΔΑΥΛΟΣ» και το δελτίο συζήτησης «Αρχειομαρξιστής».

Ο Γιωτόπουλος, μετά τη σύνδεση της ΚΟΜΛΕΑ με τη «Διεθνή Αριστερή Αντιπολίτευση», μεταφέρεται στο Παρίσι και αναλαμβάνει μέλος της Γραμματείας της τελευταίας. Ομως, το 1934 έρχεται σε ρήξη με τον Τρότσκι και αποχωρεί από τη διεθνή οργάνωση των τροτσκιστών. Ταυτόχρονα, διασπάται και η ΚΟΜΛΕΑ, η οποία βρίσκεται, ήδη, σε παρακμή και ενόψει του 2ου Συνεδρίου της. Ογδόντα πέντε μέλη της πήγαν με τον Γ. Βιτσώρη (ηθοποιό, διανοούμενο και πρώτο σύζυγο της ηθοποιού Νίτσας Τσαγανέα), μένοντας στο τροτσκιστικό κίνημα και 75 μέλη πήγαν με τον Γιωτόπουλο.

Πρέπει να σημειωθεί πως παρά το γεγονός ότι ο Γιωτόπουλος συνδέθηκε με τη διεθνή οργάνωση των τροτσκιστών και υπήρξε ηγετικό της στέλεχος, εντούτοις δεν ασπάστηκε ποτέ την ουσία τους τροτσκισμού (ιδέες, αρχές, αντιλήψεις).

Η αποσύνθεση

Μετά τη σύγκρουση με τον τροτσκισμό, η οργάνωση του Γιωτόπουλου μετονομάζεται σε Κομμουνιστικό Αρχειομαρξιστικό Κόμμα Ελλάδας (ΚΑΚΕ). Την επωνυμία αυτή την κράτησε μέχρι το 1947, όπου απέβαλε τη λέξη «Κομμουνιστικό» κι έμεινε σκέτο ΑΚΕ (Αρχειομαρξιστικό Κόμμα Ελλάδος). Το όνομα αυτό διατηρήθηκε μέχρι το 1951 που το ΑΚΕ διαλύθηκε. Είναι φανερό πως από το 1947 ο Γιωτόπουλος δεν ήθελε ούτε κατ’ όνομα να έχει σχέση με οτιδήποτε κομμουνιστικό.

Στη δικτατορία του Μεταξά, ο Γιωτόπουλος απέφυγε τη σύλληψη και διέφυγε στην Ισπανία, όπου πήρε μέρος στον ισπανικό εμφύλιο στο πλευρό του ΠΟΥΜ (μια οργάνωση με τροτσκιστικές και άλλες αποχρώσεις). Λίγο αργότερα, περνάει στη Γαλλία, όπου και έμεινε καθόλη τη διάρκεια της Κατοχής, χωρίς να γνωρίζουμε τι ακριβώς έκανε εκεί. Στην Ελλάδα επέστρεψε το 1945 – ’46 με σαφή αντικομμουνιστικό προσανατολισμό, που κορυφώνεται τον Αύγουστο του 1949, όταν το νόμιμο κόμμα του, το ΑΚΕ, στην τρίτη συνδιάσκεψή του, αποφασίζει και στέλνει χαιρετιστήριο τηλεγράφημα στον κυβερνητικό στρατό για τη νίκη του επί του ΔΣΕ.

Στις εκλογές του 1950, το ΑΚΕ βγάζει προκήρυξη, με την οποία ζητάει να καταψηφιστεί η Δημοκρατική Παράταξη (ο συνασπισμός με τον οποίο τότε η Αριστερά κατέβαινε στις εκλογές) και να ψηφιστούν τα αστικά δημοκρατικά κόμματα. Στις εκλογές του Σεπτεμβρίου 1951, το ΑΚΕ κατεβαίνει αυτόνομα στις εκλογές και εισπράττει όλους κι όλους 53 ψήφους σε όλη την Ελλάδα. Το ΑΚΕ διαλύεται κι ο ίδιος ο Γιωτόπουλος παραμένει σε έναν κύκλο αντικομμουνιστών σοσιαλιστών της δεκαετίας του 1950 (έντυπα «Νέος Μαχητής», «Διεθνής Ζωή»), όπου ηγετικοί παράγοντες είναι οι μετέπειτα υπουργοί της χούντας Β. Σταματόπουλος, Θ. Παπακωνσταντίνου κλπ. Μέχρι και το 1965 που πεθαίνει βρίσκεται σε απόλυτη πολιτική ανυποληψία από τους παλαιούς του συντρόφους, που αρκετοί τον θεωρούν πράκτορα της Ασφάλειας.

Αυτός ήταν ο Δ. Γιωτόπουλος (ψευδώνυμα: σύντροφος Σταύρος ή «Εργασία» ή Witte). Μια σκοτεινή προσωπικότητα, που σπάνια έγραφε και που ποτέ ο ίδιος δε γνωστοποίησε, μέσα από γραπτά, τι Θεό πίστευε, ποια ήταν η ιδεολογία και ποιες οι αρχές του, αλλά που, όμως, είχε πλούσιο αντικομμουνιστικό πρακτικό έργο.